| Joris van Lanckvelt, beter bekend onder zijn humanistennaam Georgius Macropedius, werd in 1487 in Gemert (N.-Br.) geboren. Hij was leraar aan de stadsscholen van 's-Hertogenbosch, Luik en Utrecht. In 1558 stierf hij in 's-Hertogenbosch, waar hij begraven werd in de fraterskerk. Macropedius was in de 16e eeuw in West-Europa een bekend man. Zijn roem dankte hij niet alleen aan zijn schoolboeken, maar vooral aan zijn latijnse toneelstukken, die overal werden gedrukt en opgevoerd. |  |
 |
Joris van Lanckvelt Over de jeugdjaren van Macropedius is niet veel bekend. In 1487 werd hij als Joris van Lanckvelt in Gemert geboren. Hij was een zoon van een zekere Willem Jansz., natuurlijke zoon van ene Jan Aert Truyen, van wie de beroepen niet bekend zijn. Zijn moeder was Hadewich van Lanckvelt, dochter van de niet-adelijke Andries van Lanckvelt. Deze laatste was een halfbroer van de adelijke schout van Gemert, Goyart Goyartsz. van Lanckvelt. |
In 's-Hertogenbosch
In 's-Hertogenbosch volgde Joris van Lanckvelt de Latijnse stadsschool en woonde hij in een van de kosthuizen van de Broeders des Gemenen Levens. In 1502 werd hij lid van genoemde orde.
Ongeveer tien jaar later werd hij tot priester gewijd. Hij was toen leraar aan de Latijnse stadsschool en gaf onder ander les in Latijn. In diezelfde periode leefde in deze stad de beroemde schilder Jeroen Bosch. Er is niets bekend over eventuele contacten tussen beide beroemde inwoners van Den Bosch.
| Eerste toneelstuk Toen hij ongeveer twintig jaar was, begon hij met het schrijven van latijnse toneelstukken. De eerste versie van zijn stuk Asotus dateert uit die Bossche jaren. In diezelfde tijd begon hij ook met het schrijven van schoolboeken voor de Latijnse les. Waarschijnlijk was hij toen ook al rector van de Latijnse stadsschool. In 1523 woonde hij in het fraterhuis aan de Hinthamerstraat in Den Bosch. |
 |
| Rector in Luik In 1525 werd Macropedius rector van de Hieronymusschool in Luik. Deze school was ongeveer dertig jaar eerder gesticht door de Bossche gemeenschap van de Broeders des Gemenen Levens. Waarschijnlijk heeft hij toen zijn naam - naar humanistisch gebruik - vergriekst: Georgius (Joris) Macropedius (makros is 'groot' of 'lang' en pedion is 'vlakte' of 'veld' in het Grieks). Evenals aan de Bossche school waren er ook in Luik zeven klassen. Er werd echter een soort brugklas, 'de achtste klas' aan toegevoegd. |
 |
Hier leerden de kinderen lezen, schrijven en verbuigen. Vervolgens begon met in de zevende en zesde klas met het echte onderwijs in Latijn. In de vijfde en de vierde kwam hier ook Grieks bij. In de derde klas werd er nog redeneerkunst aan toegevoegd en in de tweede filosofie en wiskunde. In de hoogste klas, 'de prima' leerden de studenten bovendien ook nog theologie. |
| Naar Utrecht In Luik had Macropedius kennisgemaakt met de opkomst van de Reformatie. In 1528 werd daar een Franse priester, die tot het protestantisme neigde, verbrand. In diezelfde tijd werden in Utrecht enkele leraren aan de Hieronymusschool ontslagen; zij sympathiseerden met de Reformatie. De Utrechtse stadsschool had blijkbaar een reorganisatie nodig, en de inmiddels bekende Macropedius werd aangetrokken. Hij werd rector van deze beroemdste Latijnse school van de Noordelijke Nederlanden. |
|
 |
 |
 |
Leraar Macropedius doceerde aan de Utrechtse Sint Hieronymusschool Latijn, Grieks, (Hebreeuws?), wiskunde, redeneerkunst en muziek. Hij bouwde ook orgels en dichtte elk jaar een groot Latijns schoollied, waarvoor hij zelf ook de muziek componeerde. Ook schreef hij hier diverse Latijnse schoolboeken die vervolgens werden gedrukt en uitgegeven. Dat gebeurde niet alleen in Utrecht, maar ook in Den Bosch, Antwerpen, Parijs, Keulen en Basel. |
| Het schoolboek Epistolica Zijn beroemdste schoolboek werd de Epistolica, een leerboek voor het schrijven van brieven en voor de redeneerkunst en welsprekendheid. Dat werk verscheen voor het eerst in 1543 in Antwerpen. In de Nederlanden werden tien verschillende drukken gepubliceerd. In het Duitse Rijk verschenen drukken in Dilligen, Basel, Keulen en Frankfurt am Main. Bovendien werd het boek tussen 1580 en 1649 nog zes keer uitgegeven in Londen! Dit schoolboek moet lange tijd op zeer veel scholen in West-Europa gebruikt zijn. |
 |
 |
Toneel Zijn grootste roem dankt Macropedius echter aan zijn twaalf toneelstukken. Aluta, Andrisca en Bassarus zijn vrolijke kluchten. Rebelles (De opstandige leerlingen) en Petriscus zijn toneelstukken over het schoolleven. Rebelles werd diverse malen in het westen en het zuiden van het Duitse Rijk gedrukt, vertaald en opgevoerd. Bekend zijn de opvoeringen in het Beierse Neu-ötting (1556) en (het thans Tsjechische) Cheb (1561). De overige toneelwerken van Macropedius zijn ernstige stukken. Het zijn bijbelse drama's: Lazarus Mendicus (de bedelaar Lazarus), Josephus (Jozef in Egypte), Adamus (De mensheid sedert Adam), Jesus Scholasticus (Jezus als leerling), Hypomone (een allegorie over het Geduld) en Asotus. Dit laatste werk behandelt het bijbelse thema van de verloren zoon. Het werd onder andere door de studenten van het Engelse Cambridge (1565) en van de universiteit in Praag (1566) opgevoerd. |
 |
| Het meesterwerk Hecastus In 1539 was Macropedius' beroemdste werk verschenen: Hecastus. Het is een heel vrije Latijnse bewerking van het bekende middelnederlandse spel Elckerlyc. De hoofdpersoon Hecastus is een rijke jongeman die met zijn vele vrienden van het leven geniet. Wanneer hij hoort dat hij sterven moet, wil niemand hem op zijn laatste tocht begeleiden. Het stuk Hecastus werd bijzonder goed ontvangen en werd talloze keren uitgegeven. Er bestaan drukken en vertalingen uit Keulen, Antwerpen, Basel, Dortmund, Utrecht, Frankfurt am Main en Straatsburg. Het stuk werd diverse malen in het Duits vertaald, onder andere door de bekende dichter Hans Sachs. Het werd ook vertaald in het Deens en in het Zweeds. Hecastusstuk werd in de Nederlanden diverse malen opgevoerd, onder andere in Utrecht (1538 en 1539) en in Den Bosch (1557). Vooral in het Duitse Rijk echter had het stuk sukses. Aangetoond zijn opvoeringen in Neurenberg, Königsberg, Basel, Annaberg, Praag, Dantzig, Nördlingen, Trautenau, Soluturn, Frankenstein, Schmalkalden, München en Dresden. |
| Macropedius' leerlingen Niet alleen als toneelschrijver had Macropedius veel sukses. Als rector van de scholen in Den Bosch en Utrecht had hij veel leerlingen die later op hoge posten terecht kwamen. Dat waren onder anderen: de beroemde geleerde Arlenius, de kapittel-deken van Eindhoven Godfried van den Berghe, de Antwerpse drukker Johannes Hillen, de aardrijkskundige Gerard Mercator, de jurist en persoonlijke vriend van Willem van Oranje, Elbertus Leoninus, de hoogleraren Cornelius Valerius en Petrus Nannius, de geleerde Adam Sasbout, de schilder Jan van Scorel (een van diens schilderijen was 'Het portret van een leerling van de Hieronymusschool'), de eveneens uit Gemert afkomstige en in Italië beroemde drukker Laurens Torrentinus en de geneeskundige Johannes Wier, die het heksengeloof bestreed. |
 |
 |
Laatste jaren in Utrecht Diverse malen werden ook aan Macropedius zelf hoge functies in Kerk en wereld aangeboden. Hij weigerde ze en bleef bescheiden het onderwijs trouw. In 1548 wilde hij zich terug trekken als rector van de Hieronymusschool, om zich helemaal te kunnen wijden aan zijn literaire activiteiten. Dat werd hem door de orde echter niet toegestaan. Hij moest zich bezig blijven houden met de leiding van de Hieronymusschool. Veel van zijn toneelstukken zijn dan ook 'savonds en in de nachtelijke uren ontstaan. |
In 1552-1553 werden zijn verzamelde toneelwerken in Utrecht in twee banden uitgegeven. Zijn toneelstuk Adamus moest hij op diverse plaatsten herzien, voor het gedrukt mocht worden. Ook Hecastus onderging toen een bewerking. Macropedius werd namelijk verdacht van sympathieën met het protestantisme! Het jaar daarop stopte hij met zijn rectoraat van de school. |
 |
| Dood in Den Bosch Macropedius nam in 1556 afscheid van Utrecht om naar Brabant terug te keren. Daar leefde hij nog twee jaren in een van de Bossche fraterhuizen. In juli 1558 stierf hij in die stad en werd in de Fraterskerk begraven. Dankbare oudleerlingen hebben daar later een grafmonument voor hem opgericht en een portret van hem opgehangen. Graf, monument en schilderij zijn verdwenen. Op de plaats van de Fraterskerk in de Schilderstraat werd in de 19e eeuw de Zuidwillemsvaart door de stad gegraven. |
 |
 |
In vergetelheid In 1565 werd in Antwerpen door een aantal oud-leerlingen nog een bundel gedichten ter ere van Macropedius gepubliceerd; de 'Apotheosis D. Georgii Macropedii'. Het jaar daarop verscheen een artikeltje over hem in een groot Zwitsers verzamelwerk over beroemde personen in het Duitse Rijk. En in 1572 verscheen zijn portret nog in een Antwerps boek over beroemdheden uit het Duitse Rijk. In de loop van de 17e eeuw, de Hollandse Gouden Eeuw, raakte Macropedius en zijn werken echter in vergetelheid. Deze Brabantse humanist was Rooms-Katholiek gebleven, terwijl 'de ware religie' weinig tolerantie kon opbrengen voor andersdenkenden. Bovendien had hij in het Latijn geschreven, terwijl dichters en schrijvers in de jonge Republiek steeds meer de eigen Nederlandse taal gebruikten. |
 |
Herontdekt Aan het einde van de 19e eeuw werd de figuur van Macropedius herontdekt. Dat gebeurde door de literatuurwetenschap in Duitsland. In 1884 verscheen een artikel van negen pagina's over hem in de Allgemeine Deutsche Biographie! Rond de eeuwwisseling en in de eerste helft van de 20e eeuw verschenen in Duitsland, België en Nederland diverse publicaties over Macropedius en zijn werken. In de laatste vijftig jaren zijn er talloze boeken en artiken verschenen. In 1972 kreeg Macropedius 'internationale erkenning' door de verschijning van een boek over hem in New York in de serie World Authors. Twee jaar later werd door het Stedelijk Gymnasium in Den Bosch een Nederlandse vertaling van zijn toneelstuk Bassarus opgevoerd. |
In zijn geboorteplaats Gemert was in de eerste helft van deze eeuw een toneelvereniging die naar hem vernoemd werd. Van 1975 tot 1996 had men er een middelbare school met de naam 'Macropedius-college'. Moderne bestuurders vonden deze naam echter niet langer voldoende uitstraling hebben voor de nieuwe scholengemeenschap... In Gemert herinnert alleen nog een 'Macropediusplantsoen' aan deze beroemde onderwijskundige, toneelschrijver en humanist.
- Schoolboeken van Macropedius:
- Graecarum institutionum rudimenta
Griekse grammatica
's-Hertogenbosch, 1530, 1535; Paris 1554, Antwerpen 1571.
- Syntaxeos praecepta
Latijnse zinsbouw voor gevorderde leerlingen
's-Hertogenbosch 1538, 1551; Utrecht 1543.
- Simplex disserendi ratio
Logica voor de hoogste klassen
's-Hertogenbosch 1536, 1549
- Fundamentum scholasticorum
Grondbeginselen van het Latijn
Utrecht 1538, Antwerpen 1552.
- Institutiones grammaticae
Latijnse grammatica voor gevorderde leerlingen
's-Hertogenbosch 1538, 1550
- Prosoedia
Versleer
Utrecht 1541, Antwerpen 1550, Cologne 1562.
- Kalendarius
Leerboek over de kalender en rekenkunde
Utrecht 1541, 1554, 1574, Basel 1591.
- Epistolica
Leerboek voor de welsprekendheid en voor de kunst van het briefschrijven
Antwerpen 1543, 1546, 1550, 1551, 1556, 1559, 1570, 's-Hertogenbosch 1556, Leiden 1564.
Na Macropedius' dood werd het boek gepubliceerd onder de titel:
- Methodus de conscribendis epistolis
Dillingen 1561, 1567, 1574, Basel 1565, Keulen 1568, 1570, 1582, Frankfurt am Main 1568, Antwerpen 1573, London 1580, 1592, 1595, 1614, 1637, 1649.
- Bronnen en literatuur :
- Thomas W. Best, Macropedius, New-York 1972 (Twayne's World Authors Series, nr. 218)
- Frans van de Bilt, Hecastus. Een vrolijk spektakel over de dood, Utrecht 1982
- Jan Bloemendaal, Georgius Macropedius' Aluta (1535), Voorthuizen 1995
- A.F.M. Bussers, Lazarus Mendicus Georgii Macropedii. Latijnse tekst met Nederlandse vertaling, inleiding en commentaar, Pretoria (Republic of South Africa) 1992
- R.C. Engelberts, Georgius Macropedius' Bassarus, Tilburg 1968 (diss.Utrecht)
- Henk Giebels, Georgius Macropedius 1487-1558. Een biografische schets, Gemert 1978
- Daniel Jacoby, Macropedius, in: Allgemeine Deutsche Biographie, dl. 20, Leipzig 1884, 19-28
- Frank Leys, The Andrisca of G. Macropedius. A critical edition, in: Humanistica Lovaniensia, 31, 1982, 76-119
- Yehudi Lindeman, Macropedius' Rebelles and Erasmus' Principles of Education, in: Renaissance and Reformation, (Toronto) 1980, 127-135
- Yehudi Lindeman, Macropedius' Two Comedies Rebelles (The Rebels) Bassarus. Edited and translated from the Latin, with introductions, Nieuwkoop 1983 (Bibliotheca Humanistica & Reformatorica, Vol. xxxvi)
- C.C. Love, Macropedius' Andrisca . A farcial folk comedy, Toronto 1992
- C.C. Love, Macropedius' Hecastus. A morality play on the Everyman theme, Toronto 1992
- H.P.M. Puttiger, Georgius Macropedius' Asotus. Een neolatijns drama over de verloren zoon door Joris van Lanckvelt, Nieuwkoop 1988 (diss. Nijmegen)
dr. Henk Giebels
Deze tekst werd eerder gepubliceerd in:
BRABANTSE BIOGRAFIëN. Levensbeschrijvingen van bekende en onbekende Noordbrabanders; deel 4 (1996), ed. J. van Oudheusden e.a.
Amsterdam/Meppel 1996.
Bijlagen:
Macropedius' former student Cornelius Valerius, professor in Latin at Louvain University